حاج منصور نماد مناجات‌خوانی تهران است
حاج منصور نماد مناجات‌خوانی تهران است/ او برای مخاطب حاضر می‌خواند نه رسانه‌ها
01 آذر 1403 ساعت: 10:49
نخستین نشست از سلسله جلسات «آهات» با موضوع تحلیل هنری، فرهنگی و اجتماعی عزاداری‌های محرم و صفر امسال حاج منصور ارضی به همت خبرگزاری فارس و گروه فرهنگ، هنر و رسانه دانشکده فرهنگ و ارتباطات و هسته احیاء امر مرکز رشد دانشگاه امام صادق (ع) برگزار شد.مداحی و هیأت مافوق یا مادون نقد نیست!محمدمهدی سیار، شاعر آئینی و دبیر علمی این نشست در ابتدای این مراسم با اشاره به اینکه این تجربه گفت‌وگوی هنری، فرهنگی و اجتماعی درباره عزاداری‌ها و عملکرد مداحان شاخص سال گذشته در دانشگاه امام صادق (ع) آغاز شد، اظهار داشت: هدف اصلی در برگزاری این نشست، این است که جامعه علمی، دانشگاهی، هنری و ادبی کشور، مداحی و عزاداری را به عنوان یک نهاد جاافتاده، جریان‌‌ساز و موثر فرهنگی به رسمیت بشناسد.وی افزود: جریان مداحی و هیأت را اولاً نباید مافوق نقد بدانیم؛ یعنی با توجه به انتساب به اهل بیت (ع) آن را غیرقابل نقد بدانیم و باور کنیم در خصوص تمام جنبه‌های آنچه به عنوان اثر تولید می‌شود، می‌توان حرف زد و ثانیاً این موضوع را مادون نقد هم ندانیم. برخی به دلیل غرب‌زدگی این موضوع را مادون نقد می‌دانند و برایش اهمیت قائل نیستند. مداحی پدیده مهم و جریان‌سازی است که باید درباره‌اش حرف زد و ما معتقدیم جامعه‌شناسان، مردم‌شناسان، فعالان حوزه فرهنگ و ارتباطات نباید نسبت به این موضوع بی‌تفاوت باشند. اگر بی‌تفاوت باشند نسبت به خود ظلم کرده‌اند زیرا باب تازه‌ای را به روی مباحث خود بسته‌اند.سیار با اشاره به اینکه مداحی اگر کارشناسی و نقد نشود، ممکن است بسیاری از نقاط قوت و ضعف آن نادیده گرفته شود. راه‌اندازی این نشست‌ها و گفت‌وگوها برای جامعه دانشگاهی و علمی برکات بسیاری خواهد داشت و جامعه آئینی نیز بهره‌های بسیاری خواهند برد.دبیر علمی سلسله نشست‌های «آهات» گفت: امسال اولین نشست را با تحلیل و بررسی یکی از پیشکسوتان عرصه مداحی و چهره تابناک مداحی معاصر، حاج منصور ارضی آغاز کردیم و بنا داریم این خیمه را هرسال برپا کنیم و درباره آثار مداحی‌ها در همان سال صحبت کنیم. زیرا تا اثر یک کاری تازه است می‌توان درباره کارنامه آن صحبت کرد البته نگاهی هم به آثار چند دهه اخیر برخی از افراد خواهیم داشت.وی افزود: مجموعه مباحث سال گذشته در قالب یک کتاب گردآوری شده که در یکی از نشست‌های امسال رونمایی خواهد شد.حاج منصور برای شهر نماد مناجات کردن استعلیرضا سمیعی، پژوهشگر فلسفه و ادبیات به عنوان منتقد اجتماعی و فرهنگی آثار حاج منصور ارضی در این نشست اظهار داشت: جای تاسف است که اهل دانش و دانشگاه یا در مورد مسائل ما حرف نمی‌زنند یا طوری حرف می‌زنند که ما را انکار می‌کنند و نادیده می‌گیرند. انگار دارند در مورد غربی‌ها حرف می‌زنند. این دانش نیست، ترجمه است و ترجمه بدی هم هست. ترجمه‌ای که متن اصلی را سانسور می‌کند. در کشور ما و در حوزه علوم اجتماعی درباره نحوه پاساژ رفتن و در کافه نشستن، مقاله و کتاب داریم اما هیچ‌گاه درباره هیأت و این مراسمات که بسیار فراگیر و شگفت‌انگیز است نشست و بحثی صورت نگرفته است. این سانسور عمدی معنویت در ایران، به زیان علم است. این نه تنها نادیده گرفتن زندگی واقعی مردم است بلکه شکست علم است.وی افزود: یکی از موثرترین اشخاص از لحاظ تاریخ بعد از انقلاب و هم از نظر تاثیرات فراگیر در هیأت‌های کشور، حاج منصور ارضی است. او یکی از مشهورترین شخصیت‌های کشور است و در میان مشاهیر، یکی از پرنفوذترین آن‌هاست. حاج منصور ارضی یکی از داغ‌ترین و اثرگذارترین نقاط ملی و مذهبی و فرهنگی ماست. او میراث‌دار عمیق‌ترین عواطف ملی کشور ما محسوب می‌شود.حاج منصور در روضه هم مناجات می‌کند.وی با اشاره به اینکه حاج منصور «مناجات» کردن را از زمان جنگ در دوکوهه آغاز کرد و هنوز در تهران ادامه می‌دهد، گفت: او روزهای سه‌شنبه در صنف لباسفروشان زیارت عاشورا می‌خواند اما در آن‌جا هم گویی مناجات می‌کند. بنیاد رفتار فرهنگی، هنری و حرفهای حاج منصور، مناجات است.سمیعی با اشاره به اینکه حاج منصور، سخن گفتن درباره امام حسین(ع) را به مناجات تبدیل کرده است و از طریق حضرت با خداوند صحبت می‌کند، گفت: او همان وجه شفاعت حضرات را به نمایش می‌گذارد. حاج منصور حتی زمانی که روضه می‌خواند یا نوحه‌ای برای سینه‌زنی می‌خواند، همان مناجات کردن را ادامه می‌دهد. این در حالی است که مناجات بنیادی‌ترین جنبه انسان است. این پژوهشگر فلسفه و ادبیات گفت: اصل عالم و انسان کامل، صاحب زبان کامل، موسس سخن و ضامن حیات گفتار است و البته نبی و ولی خودش دو صورت سخن گفتن دارد. یکی رو به «خلق» که همان حدیث و خطابه است و یکی مناجات که رو به «حق» دارد. هر سخنی که انبیا و اولیا می‌گویند از همین مناجات است. آنها در مناجات با حق، زبان و زندگی خلق را تازه می‌کنند. مردم را با خودشان و با امر آسمانی هماهنگ می‌کنند و به این ترتیب است که این جهان پر آشوب مقداری آرامش دارد. مناجات موجب می‌شود خدا به انسان و شهر و زمین نظر کند و معتقدم حاج منصور با این رویه خود موجب نظر لطف خداوند به این شهر می‌شود. برای همین مهم است بگوییم حاج منصور نماد مناجات کردن است. ما گرداگرد او و هم‌صدا با او و هم‌لحن با او مناجات می‌کنیم. مسئله دیگر، شخص حاج‌منصور نیست مسئله این است که هرکس مناجات کند در پی انبیا و در سنت اولیا و متصل به ایشان می‌شود. این سنت نورانی و این تاریخ نور از نبی و ولی تا مردمی که اهل مناجات هستند کشیده می‌شود. مناجات بنیاد زندگی و موسس زبان و قوام‌بخش جهان است.معنویت سیاسی در عزاداری و روضه‌خوانی حاج منصور ارضی نمایان است.علیرضا بلیغ، عضو پژوهشگاه فرهنگ و هنر حوزه هنری نیز در این مراسم با اشاره به اینکه نقد همواره موخر بر تعلق خاطر است، گفت: ما چیزی را نقد می‌کنیم که به آن تعلق خاطر داریم و در نقد این هدف را داریم که هر موضوعی در جایگاه اصلی خود قرار ندارد و دوست داریم آن را به آن جایگاه، برسانیم.
وی با طرح این سوال که علوم انسانی چرا سراغ موضوع هیأت نرفته است، گفت: یکی از دلایل آن است که نگرش شرق‌شناسانه به موضوعات مطالعه‌ای خود دارند و تمایل دارند به موضوع مرده و میراثی بپردازند. زمانی که موضوعی مانند مداحی تازه و پویاست برای آنان جذابیتی ندارد. سیر صفویه تا انقلاب اسلامی در موضوع هیأت و مداحی انحطاطی بود و عزاداری در حال تبدیل شدن به موضوعی موزه‌ای و میراثی بود تا به عنوان یک سنت در گذشته شناخته شود. نگاهی که امروز به تعزیه همچنان وجود دارد.نقطه عطف عزاداری و روضه بعد از انقلاب، حاج منصور ارضی است.بلیغ گفت: انقلاب اسلامی تمام سنت‌ها و مفاهیم را به یکباره تهی و دوباره بازتعریف کرد. انقلاب این فرصت را در اختیار گذاشت که البته هنوز هم با وجود ۴۰ سال این فرصت باقیست تا براساس معنای انقلاب، سنت‌ها را باز تعریف کنیم. در خصوص عزاداری و مداحی نیز این اتفاق تا حدودی رخ داده است.این عضو پژوهشگاه فرهنگ و هنر حوزه هنری با اشاره به اینکه نقطه عطف عزاداری و روضه بعد از انقلاب اسلامی، حاج منصور ارضی است که به این امر معنا بخشیده است. امام خمینی (ره) می‌فرماید به خدا اسلام تمامش سیاست است اما این جمله ایشان به معنای سیاست مدنظر غرب نیست بلکه معنویت سیاسی مدنظر است که این در عزاداری و روضه‌خوانی حاج منصور ارضی نمایان است و او را متمایز از هر مداح و روضه‌خوان قبل از انقلاب می‌کند. درست همان تفاوتی که امام خمینی (ره) را از علمای قبل از انقلاب متمایز می‌کند.محافل تخصصی قدیمی نقد مداحی و منبر این روزها تعطیل شده است.مهدی زنگنه، شاعر و نوحه‌سرا نیز در این مراسم با اشاره به اینکه تمام پدیده‌های فرهنگی و هنری اگر مورد تحلیل و بررسی و نقد علمی قرار نگیرند، به مرور زمان دستخوش آسیب شده و کارکردهای همیشگی‌شان را از دست می‌دهند، اظهارداشت: متأسفانه با اینکه هیأت و منبر قدیمی‌ترین و تاثیرگذارترین رسانه شیعه در طول تاریخ بوده و هست، در سال‌های اخیر به دلایل گوناگونی نقد نمی‌شود. در گذشته محافل تخصصی متعددی وجود داشت که ارکان محتوایی هیأت‌ها مثل سخنرانی، مقتل‌خوانی، نوحه خوانی، شعرخوانی و ... مورد نقد قرار می‌گرفت.وی ادامه داد: به عنوان مثال در همین تهران، تمام وعاظ صاحب نام در منزل مرحوم آقای فلسفی جلسات منظمی داشتند و جزء به جزء سخنرانی‌هایشان توسط آقای فلسفی و دیگران تجزیه و تحلیل می‌شد. یا در محافلی مانند مجمع‌الذاکرین یا جامعه مداحان مباحث تخصصی مداحی مطرح می‌شد. همچنین تمام مداحان در محضر اساتید فن، از یک سو فنون را آموزش می‌دیدند و از سوی دیگر همان اساتید اشکالات و ایرادات را گوشزد می‌کردند.افراد برای ممانعت از نقد، پشت تقدس بساط سیدالشهدا سنگر می‌گیرند!زنگنه گفت: اما در سال‌های اخیر با گسترش رسانه‌ها و فضاهای مجازی، هرچه جلوه رسانه‌ای مداح ها افزایش یافته، جلسات نقد درون گروهی و درون صنفی کمتر شده، در ضمن شاعران هیأت و مداحان به منتقدین و صاحب‌نظران اجازه اظهار نظر نمی‌دهند!او تصریح کرد: متاسفانه دوستان ما پشت تقدس بساط سیدالشهدا سنگر می‌گیرند! حال آن که اتفاقاً به خاطر تقدس موضوع و سوژه (یعنی چهارده معصوم) شعر و موسیقی مداحی نیز باید هم از جهت معنوی و محتوایی و هم از جهت ساختاری آراسته و پیراسته شود. هیچ راهی به جز تحلیل علمی و نقد برای پالایش آثار فرهنگی و هنری وجود ندارد! اگر کسی مسیر دیگری سراغ دارد بگوید! مضاف براینکه نقد، بیان محاسن و معایب است و اتفاقاً یکی از راه‌های آموزش همین نقد است. در روزگاری که این همه علاقمند به شعر آیینی و مداحی در میان جوانان وجود دارد، بیان علمی مباحث این چنینی، خودش یکی از راه‌های آموزش است.تعداد بسیاری از هیأت‌های کنونی، شبیه کنسرت مذهبی هستند!این نوحه‌سرا با بیان اینکه در این سرزمین نقد پیشکسوتان در تمام حوزه‌های هنری، رسم پسندیده‌ای نیست، وقتی هنرمندی پا به سن می‌گذارد بیشتر مورد تجلیل واقع می‌شود نه تحلیل، چه برسد به نقد، بنابراین بنده هم از نقد صرفنظر کرده و سعی می‌کنم نکاتی تحلیلی را ارائه دهم که برای نسل‌های جدید جنبه آموزش داشته باشد، تصریح کرد: در مطالعه مداحی‌های حاج منصور ارضی باید بدانیم ما در مواجهه با هیأت او هنوز با هیأتی سنتی مواجهیم، نه برخی جلساتی که این روزها برگزار می‌شود. در سال‌های اخیر تعداد بسیاری از جلسات مذهبی که صوت و تصویرشان از رسانه‌های رسمی و غیررسمی منتشر می‌شود، بیشتر شبیه کنسرت مذهبی هستند! اما هیات «حسین جان» که با نام حاج منصور گره خورده، همچنان هیأت است.وی با اشاره به اینکه هیأت سنتی چند ویژگی مهم دارد که در برخی هیأت های‌امروزی اثری از آن مولفه‌ها نیست، گفت: به عنوان مثال در بعضی از هیأت‌های صاحب نام و صاحب رسانه جدید به جای اصالت حال و هوای معنوی در خود جلسه و ایجاد حس و حال مناسب برای مستمعین حاضر در جلسه، خروجی‌های صوتی و تصویری و محصولات رسانه‌ای اصالت یافته است. عده‌ای از مداحان چه در زمان انتخاب اشعار و ملودی‌ها چه هنگام اجرا در جلسه، بیشتر از این که به مخاطب حاضر فکر کنند به مخاطب غایب می‌اندیشند. مخاطبی که قرار است ویدئوها را یا از قاب تلویزیون جمهوری اسلامی یا در فضای مجازی ببیند. اما کاراکتر حاج منصور از این دغدغه‌ها به شدت دور است. او بیشتر از هر چیز به توسل و اشک و حال معنوی حاضران تمرکز دارد.حاج منصور، محتوا را در هیأت به فراخور حال مستمع تغییر می‌دهد.زنگنه با بیان اینکه یکی دیگر از نکات مهم در بررسی هیأت‌های سنتی مثل جلسه «حسین جان» این است که ما با یک کلیت مواجهیم. یعنی برخلاف هیأت‌های جدید که مداحی‌ها آیتمی شده، در جلسه حاج منصور با یک کلیت محتوایی و احساسی مواجهیم، تصریح کرد: مداح جوان امروزی تصمیم می‌گیرد که مثلاً امشب هفت قطعه بخواند. یک پیش زمینه، یک زمینه، یک واحد سنگین، یک واحد ضربی، یک شور ایستاده، دوتا شور نشسته. هر اتفاقی هم در جلسه رخ دهد، این قطعات باید اجرا شود؛ چون همان اصالت رسانه این چینش را می‌طلبد! درست است که در هیات سنتی هم، همین تقسیم بندی وجود داشته و دارد، اما حاج منصور به فراخور حال و هوای خودش و مستمعین حاضر، ممکن است فی‌المجلس تغییراتی در محتوای از پیش تعیین شده‌اش بدهد.این پژوهشگر حوزه مداحی اضافه کرد: اگر تصمیم داشته که فلان روضه را بخواند، در صورتی که سخنران از مردم زیاد اشک گرفته باشد، ناگهان به محض اینکه روی منبر می‌نشیند تمام برنامه‌اش را عوض می‌کند. یا اگر یکی از کسانی که پای منبر نشسته جمله‌ای می‌گوید که او احساس می‌کند، شنیدنش برای مردم خالی از لطف نیست، دامنه روضه را در همان لحظه تغییر می‌دهد و گریز دیگری می‌زند. حس و حال هیأت حاج منصور مثل خیلی از هیأت‌های سنتی شناور است. فیلمنامه از پیش نوشته شده نیست که به هر قیمتی باید اجرا شود! بنابراین در تحلیل محتوای مداحی او باید به کلیت حال و هوا نگاه کرد نه اینکه آیتم به آیتم بخواهیم تحلیل کنیم.حاج منصور چه نوآوری‌هایی داشته است؟وی افزود: یکی دیگر از مولفه‌هایی که هنگام تحلیل مداحی حاج منصور باید در نظر داشته باشیم، پیشینه و تاریخچه مداحی اوست. ما امروز با پیرغلامی ۶۸ ساله روبرو هستیم که برای شنیدن روضه پای منبرش می‌نشینیم، اما باید یادمان باشد که بسیاری از آداب و رسومی که امروز برای هیأتی‌ها جزو بدیهیات است، روزگاری نوآوری او محسوب می‌شده! به عنوان مثال همین شور گرفتن و سینه زنی ممتد با تکرار یک واژه یا عبارت مثل «حسین حسین» و یا «حسین جان حسین جان» از ابداعات حاج منصور و بزرگان همین هیأت حسین جان مثل مرحوم چمنی است.روزگاری جدیدترین ملودی‌ها توسط حاج منصور خوانده می‌شد.زنگنه تصریح کرد: حاج منصور در سال‌های دهه ۶۰ یکی نوآوران جدی عرصه مداحی بوده است. خواندن اشعار محاوره و زبان ساده که امروزه برای ما خیلی عادی به نظر می‌رسد با تکرار و اصرار حاج منصور در هیأت‌ها جا افتاد. تا قبل از دهه ۶۰ به هیچ وجه خواندن اشعار محاوره و با زبان ترانه در میان مداحان مرسوم نبود! شاید امروز کسی حاج منصور را به عنوان نوحه خوان نشناسد، اما روزگاری جدیدترین ملودی‌ها توسط او خوانده می‌شد. بسیاری از تحولات ساختاری در مداحی کار حاج منصور بوده است. مثل همین خوانش اشعار از روی کاغذ! تا قبل از او مداحان بر خودشان واجب می‌دانستند که اشعار را از حفظ بخوانند؛ اما چون او اصرار داشت که جلسه به جلسه اشعار تازه به تازه بخواند این فرهنگ را جا انداخت. خیلی ابداعات و تغییرات ساختاری دیگر هم داشته است که خودش موضوع یک جلسه است. مانند صحبت کردن مداح درباره موضوعات روز!روضه‌خوانی حاج منصور سه سطح دارد!این نوحه‌سرا با بیان اینکه روضه‌خوانی حاج منصور سه سطح دارد، گفت: در سطح اول او برای خودش روضه می‌خواند. او در خلوت خودش با روضه‌ها زندگی می‌کند و از احوالاتش هویداست که در طول زندگی روزمره ذهنش آن چنان درگیر مفاهیم و تصویرهای عاشورایی و تاریخ زندگی اهل‌بیت است که کاری به تقویم ندارد! ذکر مصیبت اهل بیت برای او همیشگی است و در طول زندگی روزمره‌اش ممکن است با دیدن صحنه‌های مختلف یا شنیدن حرفهای گوناگون به یاد مصایب ایشان می‌افتد. این رویکرد در ایام محرم و صفر به اوج می‌رسد. حاج منصور برای این که مداح است، روضه‌ها را در ذهنش مرور نمی‌کند که مثلاً از بین شان بخشی را انتخاب کند که برای مردم بخواند. او مرثیه خوان خویش است.اوج جذابیت و ابتکار روضه‌خوانی حاج منصور، ذکر مصیبت به زبان نثر است.وی ادامه داد: در سطح دوم روضه‌خوانی‌اش برای اطرافیان نزدیک و کسانی که دور و بر منبر نشسته‌اند حرف‌هایی می‌زند که خیلی وقت‌ها پشت میکروفون نمی‌گوید. سطح سوم روضه‌خوانی‌اش همان است که روی منبر می‌نشیند و همه می‌شنوند. در سطح اول و دوم اثری از شعر نیست! بلکه استحسان‌ها و زبان‌حال‌ها و نکات تاریخی است که برای خودش یا دیگران بیان می‌کند. آن هم بدون وزن و قافیه! به اصطلاح مداح‌ها روضه کلامی می‌خواند! اما از آن‌جا که یکی از ارکان اصلی مداحی شعر است، حاج منصور هم وقتی قرار است برای عموم مردم روضه بخواند از اشعار شاعران استفاده می‌کند. اما باید بدانیم که او جزو معدود ذاکرانی است که مداحی‌اش متکی به شعر نیست! اتفاقاً اوج جذابیت و ابتکار روضه‌خوانی حاجی، وقتی است که به زبان نثر ذکر مصیبت می‌کند. گاهی در لحظاتی از این دست، نکته‌های می‌گوید که اگر به ذهن یک شاعر برسد می‌تواند دستمایه مضمون‌های ناب و بدیعی در یک یا چندین غزل ـ مرثیه باشد.بسیاری به شوق اینکه شعرشان را با صدای حاج منصور بشنوند، شاعر شدند.زنگنه گفت: نکته حائز اهمیت در مجالس حاج منصور همین است که مخاطب برای شنیدن شعر پای منبر او نمی‌آید. بلکه می‌آید تا در حس و حال معنوی او شریک شود. می‌آید تا از اصالت نوکری او بهره ببرد. این همان چیزی است که خود حاج منصور هم سال‌ها روی آن تاکید داشته است. سال‌ها پیش وقتی کلاس مداحی برگزار می‌کرد از فنون مداحی چیز زیادی نمی‌گفت! از نوکری می‌گفت! این جاست که با ما یک مکتب فکری مواجه می‌شویم نه یک سری اصول و قواعد! البته یکی از ویژگی‌های برجسته او تربیت شاعران جوان بوده و هست. به جرأت می‌توان گفت هیچ مداحی در روزگار ما به اندازه حاج منصور شاعر هیأتی تحویل جامعه نداده است. با این که خودش شاعر نیست ولی بسیاری از شاعران صاحب نام آیینی و هیأتی دو دهه اخیر، کسانی هستند که در ایام جوانی با او مراوده شعری داشته‌اند و اصلاً به شوق این که اشعارشان را با صدای حاج منصور بشنوند شاعر شده‌اند!حاج منصور در حوزه شعر همیشه جوان‌گرایی کرده است.این نوحه‌سرا افزود: حاج منصور درباره انتخاب شعر چندتا اصل داشته و دارد: اولاً این که جلسه به جلسه شعر تازه بخواند. ثانیاً از شاعرانی بخواند که با او هم نفس و هم گریه‌اند. یعنی خیلی وقت‌ها یک قصیده خوب از یک شاعر به نام را کنار می‌گذارد اما یک مثنوی متوسط یا حتی ضعیف را که یکی از اطرافیانش سروده انتخاب می‌کند و می‌خواند. این مرام اوست؛ دلایلی هم دارد. به درست و غلطش کاری نداریم. ثالثاً: من تا به حال این ادعا را از زبان او نشنیده‌ام اما عملاً در حوزه شعر همیشه جوان‌گرایی کرده است. همیشه چند شاعر جوان پای مکتبش بوده‌اند و هستند و بار ادبی جلسات او را شاعران جوان به دوش کشیده‌اند.حاج منصور هم از خواندن اشعار ضعیف در سال‌های اخیر مستثنی نیست.وی اضافه کرد: اگر آنها خوش ذوق و خوش قریحه و تلاشگر بوده‌اند، سطح ادبی جلسات حاجی هم بالا رفته است. به عنوان مثال از اواخر دهه هفتاد تا اوایل دهه نود صعود سطح شعری مداحی حاج منصور بیشتر از فرود آن بوده است. انصافاً جریان ادبی هیأت‌ها که در دهه هشتاد شکل گرفت چهره‌هایی داشت که اکثرشان در مکتب حاج منصور رشد کرده بودند. اما چند سال است که سطح ادبی اشعار شاعران هیأت پایین آمده! چند سالی می‌شود که روضه‌های مکشوف، بدون مولفه‌های زیبایی شناسانه ادبی، در اشعار رواج یافته است. اشعاری که به دست حاج منصور می‌رسد نیز از این ماجرا مستثنی نیست! وقتی اشعاری را که امسال توسط حاجی خوانده شده مرور می‌کنیم متوجه می‌شویم که خود او هم با خواندن ابیاتی که از شاعرانگی برخوردار است، انگار سر حال می‌آید و شروع می‌کند به گفتن زبان حال‌های عاطفی و مضمون پردازی‌های مختص به خودش!زنگنه افزود: به عنوان مثال بیت نخست مثنوی شب دوم محرم که قرار است ماجرای ورود کاروان اهل بیت به کربلا را روایت کند آن چنان تاثیرگذار و کوبنده است که هم مستمعین هم خود حاج منصور برانگیخته می‌شوند: رسید بالاخره قافله کنار فرات/ سلامتی حسین و قبیله‌اش صلوات. یک مداح می‌فهمد این بیت برای شروع روضه ورودیه چقدر جذاب است! و اتفاقاً حق ابیاتی از این دست توسط حاج منصور به خوبی ادا می‌شود. یا در ایام اربعین از زبان حضرت زینب (س) وقتی با بیانی حماسی این‌گونه روضه می‌خواند:
من پای اهداف تو از آغاز بودم
جان بر کف تو عاشقی جانباز بودم
با دست بسته صاحب اعجاز بودم
در بند شمر اما حماسه ساز بودم
هر منزلی محشر به پا کردم حسینم
من کربلا را کربلا کردم حسینم
حاج منصور در روضه‌هایی به سبک خودش، مکشوف نمی‌خواند.این نوحه‌سرا تصریح کرد: اما از ابیاتی که روضه‌های مکشوف را بدون نگاه شاعرانه بیان کرده‌اند سریع عبور می‌کند! جالب ماجرا این جاست که در بسیاری از موارد وقتی خواندن حاج منصور را با متن اصلی برخی اشعار که در سایت‌ها یا صفحات مجازی شاعران آمده مقایسه می‌کنیم، می‌بینیم که بعضی از ابیات را رها کرده و نخوانده است.وی گفت: حاج منصور برخلاف تصور کسانی که او را نمی‌شناسند و به خاطر برخی موضع‌گیری‌های سیاسی تصویری غلط از او ذهن دارند، شخصیتی بسیار مهربان و احساساتی است و خیلی کم پیش می‌آید که در روضه‌خوانی‌های به سبک و سیاق خودش روضه مکشوف بخواند. اشاره‌ای می‌کند و می‌گذرد. اما متاسفانه در سال‌های اخیر در برخی از اشعار جوان ترها روضه‌های مکشوف، بدون نگاه شاعرانه و تهی از آرایه‌های ادبی به چشم می‌خورد!زنگنه گفت: او امسال محرم و صفر ۶۹ مجلس در هیأت حسین جان و حسینیه صنف لباس فروش داشته است. در هر برنامه یک شعر ابتدای مجلس خوانده که به شعر «اول مجلسی» معروف است. محتوای این اشعار غالباً مدح و پند و مناجات است. یک شعر مرثیه هم خوانده است. ممکن است در بعضی جلسات از خواندن یکی از آنها صرف نظر کرده باشد. ولی به هر حال امسال حداقل ۱۰۰ قطعه شعر ارائه کرده است که همه آنها متعلق به همین شاعران جوان است که تعدادشان از ده نفر تجاوز نمی‌کند. خیلی از شب‌ها هم نوحه‌های کوتاهی خوانده است. امیدواریم حالا که حاج منصور این‌گونه به شاعران جوان اعتماد می‌کند و میدان را در اختیارشان قرار می‌دهد، آنها هم آثاری در قد و قواره آن مجلس تولید کنند. آیت‌الله بهجت(ره): نگویید حاج منصور ارضی بگویید حاج منصور عرشی!.جواد حیدری، مدیرعامل موسسه قدیم‌الاحسان وابسته به حاج منصور ارضی نیز در این مراسم اظهار داشت: حاج منصور ارضی در محرم و صفر امسال، ۶۹ روز جلسه برگزار کرد. او ثبات شخصیت دارد و اگر به چیزی برسد پای آن می‌ایستد و این را در دو سال کرونا ثابت کرد. سال ۷۵ و ۷۶ توفیق شد با همراهی آیت‌الله سیدمهدی میرباقری و با حضور حاج منصور ارضی به دیدار مراجع تقلید رفتیم. آیت‌الله میرباقری تعریفی از حاج منصور در محضر مراجع تقلید می‌کرد که ایشان مداحی را به یک بلوغ تاریخی رساندند که آیت‌الله بهجت (ره) فرمود نگویید حاج منصور ارضی بگویید حاج منصور عرشی!وی ادامه داد: بسیار از بزرگان عرصه ادبیات کشور شعر سرودند تا حاج منصور ارضی بخواند. در دهه ۶۰ شیخ حسین انصاریان به او شعر می‌داد تا بخواند. اشعاری که با «حسینا» شروع می‌شد. این بیتش «حسینا! جان شیرین را نخواهم/ مگر روزی شود جانا فدایت» شعار رزمنده‌های دوران دفاع مقدس شد.حیدری افزود: او مدت‌ها اشعار حسان را می‌خواند و تا دهه ۸۰ با اشعار آقای آرام مانوس بود. حاج منصور تعریف می‌کرد که از ۵ سالگی در مجالس مناجات‌خوانی عموی خود حاج حسن ارضی شرکت می‌کرد که تاریخچه برگزاری آن در حرم سیدالکریم (ع) به بیش از ۱۰۰ سال می‌رسد. از گذشته تیم قوی همراه حاج منصور ارضی بوده است که خودش می‌گوید همواره افراد اطرافم از خودم بزرگ‌تر بودند.نام هیأت «حسین جان» از کجا آمد؟مدیرعامل موسسه قدیم‌الاحسان تصریح کرد: نام هیأت، «حسین جان» نبود. یک مرتبه مرحوم چمنی که میز طلبگی داشت و پشت آن سخنرانی می‌کرد، سرش را روی آن میز می‌گذارد و در رویای صادقه حضرت زهرا (س) را در خواب می‌بیند و حضرت به ایشان می‌گوید روی پرچم هیأت بنویسید «حسین جان». این نام را روی پرچمی می‌نویسند که هنوز حاج منصور آن پرچم قدیمی را دارد. این سرمشقی بود که حضرت زهرا (س) به هیأتی‌ها داد و از آن پس با این نوع خطاب ذوات مقدسه انس‌ها بیشتر شد و حاج منصور نیز اشعار محاوره‌ای از قاسم ملکی یا شهید غلامعلی رجبی را خواند. برخی از این اشعار زمزمه رزمنده‌ها و سرود صبحگاه لشکرها بود.وی گفت: حاج منصور همواره در تیم خود تعدادی جوان شاعر دارد و او شاعرپرور است. او انس بسیاری با شعر دارد و درگذشته هم خودش شعر می‌سرود. به طور مثال او یک بیت شعر را می‌سراید و شاعران دیگر مَطلع او را ادامه می‌دهند. حاج منصور تغییراتی در شعر و نوع خطاب ذوات مقدسه البته با رعایت شأن آنها ایجاد کرد و به دلیل اینکه وابسته به خاندان مدح و مرثیه بود و هم بحبوحه جنگ بود مقاومتی نسبت به فعالیت‌های او صورت نگرفت.حیدری افزود: حاج منصور معتقد است یک مداح باید تنها در هیأت خود بخواند و سبک خودش را اجرا کند. برای همین قائل به خواندن شعر و سبک جدید در هر جلسه است. او قائل به این است که دستگاه امام حسین (ع) باید به روز شود. حاج منصور در سبک و شعر به روز است. ما این روزها روی روانشناسی در میان مداحان تلاش می‌کنیم اما او ذاتاً روانشناسی می‌داند و وقتی نوحه‌ای به او می‌دهیم می‌گوید این تا شب هشتم جواب می‌دهد یعنی مخاطب خود را می‌شناسد.حاج منصور موسیقی کار نکرده اما روی دستگاه می‌خواند.مدیرعامل موسسه قدیم‌الاحسان اضافه کرد: حاج منصور اسم دستگاه‌های موسیقی را نمی‌داند و کار هم نکرده است اما یک مرتبه کارشناسی قرآنی نوحه‌های او را بررسی کرده بود و می‌گفت او ملودی‌هایش درست و روی دستگاه است. براساس خواندن حاج منصور کتابی در خصوص ملودی در مداحی تألیف کردیم و براساس آن مداحان را آموزش می‌دهیم.وی با بیان اینکه روزی مقام معظم رهبری بعد از یکی از جلسات بیت و هنگام صرف نهار خطاب به حاضران گفتند مانند آقای ارضی باشید ایشان به روز است، گفت: حاج منصور اشعار بسیاری حفظ است، اما برای اینکه می‌خواهد شعر جدید و به روز بخواند، از روی کاغذ می‌خواند که مقام معظم رهبری هم فرمودند چه ایرادی دارد از روی کاغذ خوانده شود.تعریف مقام معظم رهبری از حاج منصور!حیدری با اشاره به اینکه حاج منصور قائل به این است که امام حسین (ع) تمام زندگی ارکان هیأت را عنایت می‌کند، گفت: حاج منصور به همین دلیل اهل صله گرفتن نیست. مقام معظم رهبری یک مرتبه در خصوص حاج منصور فرمودند ایشان از مداحی پول در نمی‌آورد، با این هنر و صدایی که دارد هنوز در منزلی در محله نازی‌آباد ساکن است.وی افزود: قرائت دعای عرفه توسط حاج منصور در کشور الگو شد و امروز در سراسر کشور خوانده می‌شود. حاج منصور در تهران یکی از معماران ساخت شهر بود.علیرضا سمیعی، پژوهشگر فلسفه و ادبیات در ادامه این بحث با اشاره به اینکه تمام هنرنمایی‌های حاج منصور در ابتدای فعالیتش در دورانی رقم خورده است که باب زیارت در کشور برای حدود سه دهه بسته بود، گفت: در این دوران ایجاد فضای زیارت برعهده مداحان بود. وقتی افراد قادر نبودند به زیارت بروند، جای خالی زیارت را حسینیه‌ها و مساجد و جمع شدن مردم گرداگرد این نقطه سوز و گداز پر کرد. ما بعد از جنگ، شهرها را با این غیبت و سوز برپا کردیم. حاج منصور در تهران یکی از معماران ساخت شهر بود تا جایی که بسیاری تهران را به نام او و مناجات‌هایش می‌شناسند.وی افزود: حاج منصور در مناجات و روضه، حرف سیاسی می‌زند و عده‌ای این کار را نقد می‌کنند، در حالی که این نقد اشتباه است. مداحی چه حرف سیاسی بزند و چه نزند به هر حال کار سیاسی می‌کند، زیرا آن دیگری دعوت به انفعال می‌کند. اولین انتقادات حاج منصور به دولت کارگزاران و شخص هاشمی رفسنجانی بوده است؛ درست در زمانی که کل قدرت را قبضه کرده بودند. با این حال می‌گویند دین نباید سیاسی شود؛ چون ایجاد خشونت می‌کند. این ظلم است. زیرا دین در بسیاری از مواقع جلوی خشونت‌های بسیاری را گرفته است که در تاریخ مشهود است. مگر قبل از جنگ‌های صلیبی، رومی‌ها نمی‌جنگیدند یا مگر عرب جاهلی کشتار نمی‌کرد. اصلا پیامبران اغلب قربانی خشونت بودند.سمیعی ادامه داد: در کتاب «یادگار زریران» که قدیمی‌ترین متن حماسی ایرانی است به این خاطر به گرشاسپ حمله می‌کنند که دین زرتشت را پذیرفته است. همه جا علیه دین‌داران جنگ و کشتار بوده است. همین مردم انگلستان و فرانسه و آلمان اقوامی وحشی بودند که مسیحیان از کلیساهای روم رفتند و با پزشکی و کشاورزی آنها را از گرسنگی و مرگ و میرهای گسترده و خشونت نجات دادند. حالا با تحریف تاریخ دین را عامل خشونت می‌دانند. دین مردم را هماهنگ و مجموع می‌کند.حاج منصور لحن و لهجه خاصی در مناجات‌خوانی دارد.سمیعی تصریح کرد: امروز مناجات‌خوانی در سراسر کشور، مشابه مناجات‌های حاج منصور شده است و حاج منصور لحن و لهجه خاصی در مناجات‌خوانی دارد. این لحن و لهجه ویژگی مهمی دارد که شناخت آن چیزهای زیادی به ما می‌آموزد. در لهجه قدیم تهران فتوت و جوانمردی مشهود است. حاج منصور بزرگ شده و ساکن منطقه نازی‌آباد تهران است که این روحیه در آن‌جا موج می‌زند. او حتی وقتی دعای کمیل هم می‌خواند همین لهجه پهلوانی و لوتی‌گری و جوانمردی را دارد.این پژوهشگر فلسفه و ادبیات با بیان اینکه حاج منصور نماینده این لهجه و لحن است، گفت: از نظر ایران‌شناسان، فتوت و جوانمردی، یا خصیصه اصلی ایرانیان بوده یا یکی از خصایص اصلی ما محسوب می‌شود. لذا لحن و لهجه حاج منصور میراث‌بر و میراث‌دار تاریخ و فرهنگ ملی و مذهبی ماست. ما از شاهنمامه فردوسی شروع کردیم و حتی در شعر غنایی حافظ و شعر عرفانی عطار این حماسه و پهلوانی و فتوت به صورت عشق حماسی و پاکبازانه ظاهر شده است. به همین خاطر لحن ایشان محل سرریز تاریخ ماست و آن را حفظ می‌کند و همان را به صحنه عمومی می‌آورد. تا اینجا گفتیم او چطور حامل سنت ماست. اما باید نشان داد چگونه معاصر هم هست و چرا او را منشا نوآوری در سبک مناجات و عزاداری می‌دانند. فتوت از همان متون اولیه مانند طبقات الصوفیه در این خلاصه می‌شد که دیگری را جای خود قرار دهیم. ملاحظه دیگران را کنیم و حتی آنها را به خود ترجیح دهیم. در آیین فتوت شخص فتا و جوانمرد کمر به خدمت مردم می‌بندد.وی افزود: از این جاست که حاج منصور اشعاری می‌خواند و طوری آنها را می‌خواند که مردم را لحاظ کند؛ مردم باید بفهمند او چه می‌گوید و اصلا می‌خواهد حرف مردم را بزند. و اصلا هر مناجات کننده‌ای عرض حال خلق را پیش حق می‌برد. حاج منصور سبکی آورد که مردم، خود را در آن می‌بینند و پیدا می‌کنند. او نمی‌خواهد عارفی عزلت نشین و در زاویه باشد. حاج منصور صدا و لحن مردم را در مناجات می‌آورد. به همین خاطر از یک سو میراث دار فرهنگ قدیم و سنت است و از طرف دیگر رو به مردم و رو به نوآوری و آینده گشوده است. مگر امثال ملک الشعرای بهار و عارف قزوینی تصنیف نمی‌سرودند؟ آنها می‌خواستند شعر فاخر، متناسب با موسیقی شود و در گوش مردم کوچه و بازار بپیچد. در اینجا مداحی و آواز را مقایسه نمی‌کنم بلکه می‌خواهم بگویم کلام موسیقی‌وار به استقبال مردم می‌رود. لحن حاج منصور، مناجات خوانی، موضع‌گیری‌های سیاسی و نوآوری‌هایش همه و همه به همین مردم‌داری برمی‌گردد. کلام آخر اینکه حاج منصور، مردم دارد. حاج منصور صدا و لحن مردم را در مناجات می‌آورد. به همین خاطر از یک سو میراث دار فرهنگ قدیم و سنت است و از طرف دیگر رو به مردم و رو به نوآوری و آینده گشوده است.حاج منصور حرف سیاسی را هنرمندانه می‌زند.حجت‌الاسلام محسن حنیفی از اعضای موسسه قدیم‌الاحسان نیز در این جلسه اظهار داشت: عملکرد حاج منصور از سال ۶۰ تا‌کنون را در نظر بگیرید. یکی از ابداعات او در گذشته، ردیف خواندن از لحاظ موسیقی است. این در حالی است که او موسیقی مقامی را نمی‌داند، اما براساس فضای شعر و مناجات، کلام را بیان می‌کند.وی افزود: یکی دیگر از ابتکارات حاج منصور زبان صمیمانه اشعار است. برخلاف گذشتگان که در این ۴۰ سال صرفاً معارف را بیان می‌کردند او علاوه بر این بعد، به جنبه عرفانی، احساسی و حتی سیاسی هم توجه دارد و مطالب را مرتبط می‌کند. او ۴ دهه است که حرف سیاسی می‌زند، اما هنرمندانه بیان می‌کند.آثار حاج منصور با تنوع الحان و نغمات به فراخور محتوای اشعار دارد.مهدی زنگنه شاعر و نوحه‌سرا در بخش پایانی نشست اظهار داشت: قطعاً حاج منصور به صورت علمی دستگاه‌ها و گوشه‌های آوازی را نمی‌شناسد. حتی شاید با رویکرد این چنینی به مداحی مخالف هم باشد. اما با گوش دادن ۶۹ مجلس عزاداری در دوماه محرم و صفر با تنوع الحان و نغمات به فراخور محتوای اشعار مواجه می‌شویم. او به درستی هرگاه می‌خواهد شعر مرثیه بخواند وارد دستگاه شور و آوازهای محزونی مانند دشتی و بیات کُرد، می‌شود. همچنین از نغمات «سه گاه» بهره‌های فراوان می‌برد. اما وقتی شعر اول مجلسی می‌خواند در «همایون» و «اصفهان» گردش می‌کند.وی افزود: یکی دیگر از نکات مهم در موسیقی مداحی‌های حاج منصور، تفاوت در لحن و حس و حال مجالس صبحگاهی و شبانگاهی است. موسیقی خواندن او در مجالس صنف لباس فروشان که صبح‌ها برگزار می‌شود با مداحی‌های مسجد ارک کاملاً متفاوت است. در مجالس صبحگاهی بیشتر در گام‌های پایین و متوسط مستقر است. زیرا مخاطب تازه از خواب برخاسته و به آرامش نیاز دارد. او برای تحریک احساسات مستمعین فقط از یک مسیر موسیقایی وارد نمی‌شود. به همین خاطر کسی که همیشه پای منبر او می‌نشیند با تکرار روبرو نیست!زنگنه گفت: تنوع ملودی در خواندن‌های او به وضوح مشهود است. در ضمن با توجه به محتوای شعر، الحان را عوض می‌کند. وقتی فضای شعر حماسی است، او نیز حماسی می‌خواند. وقتی شعر با حال و هوای عاطفی مرثیه است، او نیز خودآگاه یا ناخودآگاه از نغماتی استفاده می‌کند که کرشمه و حزن را توامان دارد. تحلیل موسیقایی مداحی حاج منصور یکی از موضوعات جذاب و بکر است که می‌تواند موضوع تحقیق‌ها و پژوهش‌هایی در حوزه موسیقی مداحی باشد.
پزوهش مداحی
